Αγανακτισμένοι Πολίτες Τρίπολης
  Αναταράξεις & ερμηνείες
 
Από την Καθημερινή 21-08-11



Αναταράξεις και ερμηνείες

Του Σταθη Ν. Καλυβα*

Δεν γνωρίζω αν οι κοινωνικές αναταράξεις του τελευταίου έτους συνδέονται, σχηματίζοντας ένα παγκόσμιο κύμα λαϊκής διαμαρτυρίας, που ξεκινάει από την πλατεία Ταχρίρ του Καΐρου και τη λεωφόρο Ρότσιλντ του Τελ Αβίβ και καταλήγει στο Τότεναμ και το Μπέρμιγχαμ της Αγγλίας, περνώντας από την πλατεία Συντάγματος και την Πουέρτα ντελ Σολ. Μην το γνωρίζοντας αυτό, δεν μπορώ να προβλέψω ποιο θα είναι το μέλλον και το εύρος τους. Το πιο σημαντικό είναι πως αυτή η άγνοια δεν αφορά μόνο εμένα. Ουδείς γνωρίζει!

Καθώς με κάθε νέο επεισόδιο αναταράξεων πληθαίνουν οι περισσότερο ή λιγότερο περισπούδαστες αναλύσεις, έχει σημασία να αναδειχθούν δύο σημαντικά και ελάχιστα διαδεδομένα στοιχεία: αφενός, η επιστημονική έρευνα καθόλου δεν επιτρέπει την εξαγωγή γενικών συμπερασμάτων από τα πρόσφατα περιστατικά και, αφετέρου, το μόνο που γνωρίζουμε είναι πως δεν υφίσταται αιτιακή σχέση ανάμεσα στη φτώχεια και τη μαζική διαμαρτυρία ή τις βίαιες συγκρούσεις γενικότερα.

Αν υπάρχει μια αιτιακή σχέση που έχει συστηματικά διαψευσθεί από τη μεγάλη πλειοψηφία των μελετών, αυτή είναι η σχέση ανάμεσα στην οικονομική ένδεια και αδικία από τη μία και τη συλλογική δράση δράση από την άλλη. Η άποψη, δηλαδή, πως η φτώχεια ή η ανισότητα οδηγούν σε λαϊκές κινητοποιήσεις απλώς δεν φαίνεται να ευσταθεί. Διαθέτουμε κυριολεκτικά εκατοντάδες σχετικές έρευνες, ξεκινώντας από οικονομετρικές μελέτες και φθάνοντας ώς την πολιτική ανθρωπολογία. Ο πολιτικός ανθρωπολόγος James Scott έδειξε, για παράδειγμα, πως η ακραία ανισότητα εκφράζεται πολύ περισσότερο σε μικρές ατομικές πράξεις καθημερινής ανυπακοής παρά σε μεγάλες συλλογικές δράσεις. Αξίζει επομένως να αναρωτηθούμε γιατί κυριαρχεί στη δημόσια συνείδηση η εσφαλμένη αντίληψη πως η φτώχεια οδηγεί στον ξεσηκωμό. Να σημειώσω εδώ ότι αναφέρομαι στην αντίληψη περί ενός συνδέσμου μεταξύ φτώχειας και διαμαρτυρίας και όχι στη άποψη που θέλει κάθε νέο επεισόδιο ταραχών να είναι η απαρχή του τέλους του καπιταλισμού και η αυγή της επανάστασης. Η δεύτερη, «πνευματικός» καρπός της εγχώριας αριστεροσύνης, έχει τόση αξία όση και αυτή των χιλιαστών, που βλέπουν σε κάθε φυσική καταστροφή την απόδειξη της έλευσης του τέλους του κόσμου και της Δευτέρας Παρουσίας.

Η απάντηση είναι πως είμαστε θύματα μιας σειράς στρεβλώσεων. Η πιο σημαντική είναι ίσως η «στρέβλωση της επιλογής», η τάση δηλαδή να επικεντρωνόμαστε στα γεγονότα που συνέβησαν και να αγνοούμε ανάλογα γεγονότα που δεν συνέβησαν. Με άλλα λόγια, εντυπωσιαζόμαστε από τον αριθμητή του κλάσματος και αγνοούμε τον παρονομαστή. Ετσι, παραβλέπουμε τη συντριπτική πλειονότητα των χωρών που περνούν οξείες οικονομικές κρίσεις δίχως σημαντικές κοινωνικές αναταράξεις: Λεττονία, Ιρλανδία, Πορτογαλία, για να αναφερθώ σε λίγα μόνο χτυπητά παραδείγματα. Συνήθη θύματα της στρέβλωσης αυτής είναι οι δημοσιογράφοι, για τους οποίους τα «μη συμβάντα» δεν έχουν καμία απολύτως αξία. Στη στρέβλωση της επιλογής μπορεί να προσθέσει κανείς μια σειρά γνωσιακών στρεβλώσεων, όπως η τάση να μεταφράζουμε τη χρονική συνάφεια των γεγονότων σε αιτιακή συνάφεια, η τάση να ανακαλύπτουμε σχέσεις ανάμεσα σε άσχετα μεταξύ τους αντικείμενα, η τάση να βλέπουμε στα όποια δεδομένα την επιβεβαίωση (και όχι τη διάψευση) των απόψεών μας και η προσκόλλησή μας σε γραμμικές και στατικές αναγνώσεις της πραγματικότητας. Οι τάσεις αυτές είναι γενικευμένες και τις συναντά κανείς παντού, αν και ο «ξερολισμός» και ο εξυπνακισμός είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένες ασθένειες στη χώρα μας.

Η αναγνώριση των ορίων της γενικευτικής και προβλεπτικής μας ικανότητας δεν ισοδυναμεί με την εγκατάλειψη της προσπάθειας κατανόησης. Αυτή, όμως, πρέπει να βασίζεται στην επιστημονική λογική, να είναι δηλαδή συγκεκριμένη, συστηματική, συγκριτική και εκφρασμένη με διαψεύσιμους όρους. Για παράδειγμα, η κατανόηση των κοινωνικών αναταράξεων θα βελτιωθεί αν μάθουμε τα χαρακτηριστικά όσων συμμετέχουν σ’ αυτές (αλλά και όσων δεν συμμετέχουν), την ακριβή χρονική ανάπτυξή τους (ιδιαίτερα στα αρχικά τους στάδια) ή τις διαφορές από χώρα σε χώρα (ακόμα και εκεί όπου δεν σημειώνονται). Βέβαια, αυτού του είδους οι αναλύσεις απαιτούν κόπο και χρόνο, ενώ η ανάγκη κατανόησης είναι άμεση.

Στις περιπτώσεις αυτές, η διατύπωση πρόχειρων ερμηνειών είναι αναπόφευκτη. Ακόμη και τότε, όμως, καλό είναι να έχουμε στο μυαλό μας μια σειρά κριτηρίων εγκυρότητας. Για παράδειγμα: οι ερμηνείες που βασίζονται στην ανάγνωση τοπικών χαρακτηριστικών, υιοθετούν ένα στενό χρονικό πλαίσιο και βασίζονται σε συστηματικά εμπειρικά στοιχεία υπερτερούν σε σχέση με εκείνες που γενικεύουν σε παγκόσμια κλίμακα, υιοθετούν ένα χρονικό πλαίσιο αιώνων ή και χιλιετηρίδων και σφύζουν αφηρημένων εννοιών.

Συχνά ξεχνάμε πως η γνώση αποτελείται όχι μόνο από τι γνωρίζουμε, αλλά από το τι δεν γνωρίζουμε (και γιατί δεν το γνωρίζουμε). Η πορεία προς τη γνώση βασίστηκε στην επικράτηση μιας παραγωγικής αναγνώρισης της άγνοιάς μας. Αυτό ισχύει όχι μόνο στις φυσικές ή βιολογικές επιστήμες, αλλά πολύ περισσότερο στη μελέτη της δράσης των ανθρώπων, όπου ο πειρασμός μιας στείρας ψευδαίσθησης ότι γνωρίζουμε τις απαντήσεις είναι πολύ μεγαλύτερος.

* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Yale.
 
  17165 visitors (46556 hits)  
 
This website was created for free with Own-Free-Website.com. Would you also like to have your own website?
Sign up for free